امید حسین ابیانه نظری
موقعیت ژئوپولیتیک و ژئواکونومیک ایران، کشور را در شاهراه حیاتی اقتصاد جهانی قرار داده است؛ شاهراهی که با فرصت‌های اقتصادی بی‌سابقه همراه است اما در عین حال با چالش‌ها و تهدیدهای منطقه‌ای و ساختاری جدی روبرو ست. در این چارچوب، حکمرانی لجستیک به عنوان ابزاری استراتژیک برای مدیریت بهینه زنجیره تامین، توسعه زیرساخت‌ها و بهره‌برداری حداکثری از مزایای اقتصادی، اهمیت انکارناپذیری دارد.
مبانی و اهمیت لجستیک
لجستیک به عنوان علم و هنر انتقال کالا از مبدأ به مقصد، شامل اجزایی کلیدی همچون حمل‌ونقل (زمینی، ریلی، هوایی، دریایی)، انبارداری، فورواردری (خدمات حمل بین‌المللی)، و مدیریت هاب‌های لجستیکی است. این عناصر باید در یک زنجیره به هم پیوسته و یکپارچه سازماندهی شوند تا هزینه‌ها کاهش یافته و زمان تحویل کالا به حداقل برسد. نقطه کانونی در ارتقاء لجستیک، پیوستگی فرآیندها و حکمرانی یکپارچه در سطح ملی است که متاسفانه در ایران به دلایل فقدان سند استراتژیک، نداشتن متولی واحد و رویکرد جامع، به درستی تحقق نیافته است .
فرصت‌های لجستیکی ایران در پیوند به بازار جهانی
طبق داده‌های رسمی، سهم خدمات حمل‌ونقل و انبارداری در ارزش افزوده اقتصادی ایران حدود ۸ درصد است؛ این رقم در مقایسه با کشورهای پیشرفته منطقه همچون امارات (۲۱٪) و هنگ‌کنگ (۲۳٪) پایین ارزیابی می‌شود . این تفاوت نمایانگر اهمیت سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و فناوری‌های نوین در بخش لجستیک است که می‌تواند بهره‌وری و سهم اقتصاد لجستیک ایران را افزایش دهد.
جنگ روسیه و اوکراین به تغییر مسیرهای ترانزیتی منطقه منجر شده و ایران به عنوان مسیر جایگزین و استراتژیک برای ترانزیت کالاهای آسیای مرکزی و اروپای شرقی در دل کریدور شمال-جنوب و غرب-شرق اهمیت یافته است. به‌طور خاص، کریدور چابهار زمینه‌ای اقتصادی و امن برای ارتباط هند با اوراسیا و اروپا فراهم آورده است. افزون بر این، نیاز فزاینده افغانستان و کشورهای همسایه به سوخت و کالاهای اساسی، ایران را به هاب مهم ترانزیت منطقه تبدیل کرده است .
قرارداد ۲۵ ساله همکاری ایران و چین یکی از مهم‌ترین رویدادهای سرمایه‌گذاری در حوزه لجستیک است که ساخت خطوط ریلی، توسعه زیرساخت‌های بندری از جمله بنادر مکران و جاسک، و ایجاد شهر هوشمند در منطقه مکران را در بر می‌گیرد. این پروژه‌ها علاوه بر توسعه ظرفیت‌های لجستیکی، نقش کلیدی در اتصال ایران به پروژه بزرگ راه ابریشم جدید (Belt and Road Initiative) ایفا می‌کنند .
نقش سرمایه‌گذاری و ضرورت پیوستگی لجستیک
سرمایه‌گذاری هدفمند در لجستیک شامل نوسازی ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای و ریلی، توسعه ناوگان هوایی، ارتقای فناوری اطلاعات برای بهبود ردیابی و مسیریابی، و تقویت هاب ها و انبارها، زیربنای رقابت پذیری ایران در بازار جهانی است. اما اصل حاکم بر موفقیت این سرمایه گذاری ها، پیوستگی موضوع لجستیک و حکمرانی یکپارچه است که باعث همسویی اهداف، جلوگیری از موازی کاری و بهینه‌سازی منابع می‌شود . متاسفانه نبود سند استراتژیک ملی، پراکندگی متولیان و عدم هماهنگی بین دستگاه‌های مرتبط از مهم‌ترین موانع تحقق این پیوستگی است.
نقاط قوت و ضعف زیرساختی لجستیک ایران
ایران از نظر موقعیت استراتژیک در منطقه و ظرفیت زیرساخت‌های بندری مانند بندر شهید رجایی و بندر چابهار با عمق آبخور بالای ۴۰ متر از قدرت مانور ویژه‌ای برخوردار است. خطوط ریلی و جاده‌ای متعددی در مسیرهای شمال-جنوب و شرق-غرب کشور ایجاد شده که امکان حمل سریع و مقرون به صرفه کالاها را فراهم می‌کند. انرژی یارانه‌ای کشور نیز مزیت رقابتی مهمی در کاهش هزینه‌های لجستیکی به شمار می‌رود .
اما فرسودگی ناوگان جاده‌ای و ریلی، کاهش کارایی ناوگان هوایی به دلیل تحریم‌ها، و در نهایت فقدان مرکزیت مدیریتی و یکپارچگی در زنجیره لجستیکی، از ضعف‌های اساسی کشور هستند. این عوامل باعث شده‌اند ایران نتواند از تمام ظرفیت‌های خود در عرصه لجستیک منطقه‌ای و جهانی بهره کامل را ببرد .
تهدیدهای منطقه‌ای و ضرورت مدیریت ریسک
تنش‌ها و درگیری‌های منطقه‌ای در مرزهای غربی ایران (بین آذربایجان و ارمنستان، اقلیم کردستان و عراق، ترکیه) و همچنین ناامنی مرزهای شرقی و جنوبی، ریسک قابل توجهی برای ثبات مسیرهای لجستیکی ایجاد می‌کند. افزون بر این، تجمع کالا در مبادی ورودی و بنادر بدون مدیریت کارآمد پدافند غیرعامل، خطرات امنیتی و اقتصادی جدی را به همراه دارد .
نتیجه‌گیری و توصیه‌ها
حکمرانی لجستیک قوی، منضبط و یکپارچه در ایران با تدوین سند راهبردی ملی، تعیین متولی مشخص، و سرمایه‌گذاری هدفمند در زیرساخت‌ها و فناوری‌های نوین، کلید بهره‌برداری از موقعیت استراتژیک کشور است. بهبود پیوستگی زنجیره لجستیک موجب افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و تقویت جایگاه ایران در اقتصاد منطقه و جهان می‌شود.
در عین حال، مدیریت هوشمند ریسک‌های منطقه‌ای و امنیتی، لازمه ماندگاری و توسعه پایدار سیستم لجستیک کشور خواهد بود.
